FAZLA MESAİ ÜCRETİ NEDİR?
Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir.( 4857 Sayılı İş Kanunu m.63)Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.’’Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.” Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. (Çalışma Süreleri Yönetmeliği/m.3) İş Kanununun 66 ncı maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır.İşçinin fiilen çalışarak geçirdiği sürelerin yanında Kanunda sayılan bazı hallerde, fiilen işinin başında olmasa da geçirdiği süreler çalışma süresinden sayılmıştır.Ara dinlenmeleri ise, çalışma süresinden sayılmaz.
Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır.4857 Sayılı İş Kanunu m.41) “Madde 41 – Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. 63 üncü maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69 uncu maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz. Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.”
FAZLA MESAİ ÜCRETİ NEYE GÖRE BELİRLENİR?
Ülkenin genel yararları , yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. 4857 sayılı İş Kanunu, mülga 1475 sayılı İş Kanunundan farklı olarak, iş hukukuna “fazla sürelerle çalışma” kavramını getirmiştir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. (4857 /41) (Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği/m.3) Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir. Ancak taraflar, fazla sürelerle çalışmalarda da fazla çalışma karşılığı ödenmesi gereken yüzde elli zamlı ücretin ödeneceğini kararlaştırabilirler.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Serbest zaman;
- 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla
- İşverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren
- İş günleri içerisinde
- Aralıksız
- Ücretinde bir kesinti olmadan
kullandırılır.İşçiye tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamayacaktır. (İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği Md. 6) İşçiye ücret ya da serbest zaman kullanma konusunda tercih hakkı verilmiştir. İşveren, işçisinin süresi içindeki yazılı başvurusu üzerine serbest zamanı yukarıda ki esaslara uygun olarak kullandırmak zorundadır.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekmektedir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. Bu onay iş sözleşmesinin yapılması esnasında ya da bu ihtiyaç ortaya çıktığında alınabilir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma onayının işçi özlük dosyasında saklanması gerekir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı otuz gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverenin her yılbaşında yazılı onay alma zorunluluğu kaldırılmıştır. (İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği Md. 9)
Fazla saatlerle çalışmaya onay vermiş olan işçi, fazla çalışma yapmaktan kaçınamayacaktır. Aksi takdirde iş sözleşmesi, 4857 sayılı İş Kanununun 25 inci maddesinin 2 nci fıkrasının h bendi kapsamında; “işçinin yapmakla ödevli bulunduğu görevleri kendisine hatırlatıldığı halde yapmamakta ısrar etmesi” hükmüne dayanılarak işverence haklı nedenle derhal feshedilebilir. Ancak fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaya onay vermiş olan işçinin, daha sonra fazla saatlerle çalışmasını engelleyecek haklı bir gerekçesinin bulunması ya da sağlık durumunda engel bir halin ortaya çıkması, bunun doktor raporu ile belgelenmesi hallerinde iş sözleşmesi fazla saatlerle çalışmaya katılmaması nedeniyle haklı nedenle feshedilemeyecektir.
İşçi, fazla çalışma onayı alınmaksızın ya da verdiği onayı otuz gün önceden yazılı bildirimde bulunup geri aldıktan sonra işverence fazla saatlerle çalışmaya zorlanamayacaktır. Aksi takdirde işçi de iş sözleşmesini, İş Kanununun 24 üncü maddesinin 2 nci fıkrasının f bendi kapsamında; “…yahut çalışma şartları uygulanmazsa.” hükmüne dayanılarak haklı nedenle derhal feshedip kıdem tazminatına hak kazanabilecektir.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Kanunda ve Yönetmelikte düzenlenen yıllık ikiyüzyetmiş saatlik süre sınırı, sadece fazla çalışmalar için getirilmiştir. Fazla sürelerle çalışmalar için böyle bir süre sınırlaması bulunmamaktadır.
Ayrıca kanunda bütün işçilere fazla mesai yaptırılamaz.Fazla çalışma yaptırılmayacak işçiler;
- a) 18 yaşını doldurmamış işçiler,
- b) İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
- c) Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
- d) Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
- e) Zorunlu nedenler ve olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamayacaktır.
FAZLA MESAİ ÜCRETİ HESAPLAMA
Örneğin; iş yerindeki mesainin sabah 09:00-18:00 saatleri arasında olduğunu kabul edelim. Bu durumda akşam 18:00’dan sonra yapılan çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilecektir. Bu örnekte günlük çalışma süresi 8 saattir. (1 saatlik öğlen arası verildiği kabul edilmiştir ve öğlen dinlenmeleri/ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz) Bu durumda iş yerinde haftanın 5 günü çalışmakta yerleşik uygulama ise ya da sözleşme ile belirlendiyse bu iş yerinde haftalık çalışma süresi 40 saattir. Bu durumda hafta içi akşam çalışılan fazla süreler hafta bazından toplam 5 saate kadar “fazla sürelerle çalışma”olarak kabul edilecektir ve her bir saat başına düşen ücret %25 arttırılacaktır. Haftalık 45 saate ulaşıldıktan sonra ise hafta içi akşam 18:00’dan sonraki her bir saat çalışma “fazla çalışma” olarak kabul edilecek ve bir saate düşen normal ücret % 50 arttırılacaktır. Bu fazla mesailerin hafta içi akşam olması ya da hafta içi akşam kalınmayıp cumartesi gelinmesi hesaplama tarzında değişikliğe yol açmayacaktır. Önemli olan 45 saat dolup dolmadığına bakılacak, dolmadıysa normal bir saatlik ücret %25 arttırılacak, 45 saat dolduktan sonrasına isabet eden fazla çalışma ücreti ise normal bir saatlik ücretin %50 arttırılması ile hesaplanacaktır.( 4857 Sayılı İş Kanunu m.41)
Fazla mesai ücretinin matematiksel hesabı ise şu şekilde yapılır:
Fazla mesai ücret hesaplama için öncelikle brüt maaşı 225’e bölünür.Saatlik ücrete ulaşılır. Fazla mesai ücreti ise elde edilen tutarın 1,5 ile çarpılmasıyla elde edilir.
Saatlik brüt ücret = Aylık brüt ücret / 225
Fazla mesai ücreti = Saatlik brüt ücret x 1,5 x fazla mesai süresi
Örnek olay:A kişisi X şirketinde 09.00-18.00 saatlaeri arasında çalıştığı ve işçinin bir ayda yaptığı fazla mesai 10 saaat olsun.Bu işçinin aylık brüt ücreti 12.000 TL olsun.Bu işçinin bu ay için fazla mesai ücreti:
Saatlik brüt ücret =12.000/225=53,33
Saatlik fazla mesai ücreti =53,33 x 1,5 x 10 = 800 TL’dir.
FAZLA MESAİ ÜCRETİ NASIL ALINIR?
Fazla mesai ile ilgili durumlar ve sınırlar İş Kanununda ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Fazla mesai ücreti ödenmemesi, işçi için haklı fesih nedenidir.İşçi bu durumda ödenmeyen mesai ücretleri için iş mahkemesinde dava açma hakkına sahiptir. İşveren, ücretlerin ödenmemesinden doğan zararın tazmininden yükümlü olur. Dolayısıyla fazla mesai ücretlerinin ödenmemesi işçiye işverene karşı dava açma ve tazminat talep etme hakkı verir.Fazla mesai ücretlerinin ödenmemesi durumunda açılacak davada iş mahkemeleri görevlidir.Bu konuda dava açılmadan önce bir arabulucuk süreci mevcuttur. İşçi ile işveren arasındaki anlaşmazlık bu arabuluculuk sürecide giderilmezse dava süreci başlar.