Şaibeli Dergiler ve Özellikleri

Yağmacı/Şaibeli veya Predator olarak ifade edilen dergiler, Yükseköğretim Kurulu tarafından belirlenen hallerde, yayın yapmak için yazardan ücret talep eden dergilerdir. Bu yazımızda, Yükseköğretim kurulu Kararları ışığında yağmacı dergi nedir, yağmacı dergilerde yapılan yayınlara uygulanacak yaptırımlar nelerdir ve APC ücreti nedir sorularına değineceğiz.

Yağmacı/Şaibeli/Predator Dergiler

Yayımlanmak üzere kabul edilen makalelerde, içeriğin özgün olmasını veya çalışmanın ilgili alana yüksek etki yapma potansiyeli barındırmasını beklemeyen ve yayımlanma şartı olarak yazarlardan ücret isteyen açık erişimli dergiler, akademik camiada “yağmacı”, “şaibeli” veya “predatör” olarak tanımlanmaktadır.

Bu dergilerin ana amacı olabildiğince çok makale yayımlayarak para kazanmaktır. Bu amaç doğrultusunda yayımlanan makaleler nitelik, özgünlük ve etki açısından çok düşük bir standarda göre değerlendirilmekte, hızlı yayın yapma sözü ile yazarlar çok sayıda makale sunmaya teşvik edilmektedir.

Yağmacı dergi kavramının ne olduğu, hangi durumlarda bir derginin yağmacı dergi olarak niteleneceği konusunda, bize yol gösterecek iki karar bulunmaktadır. Bunlardan birisi Yükseköğretim Kurulu tarafından 15 Mart 2019 tarihinde alınan karar, diğeri ise 30 Aralık 2021 tarihinde alınan karardır.

15 Mart 2019 tarihinde alınan karar genel olarak yağmacı dergilerin niteliklerini belirlerken, 30 Aralık 2021 tarihinde alınan karar daha spesifik olup, Q4 dergilere ilişkin hükümler içermektedir.

2021 yılında alınan karar, 2019 yılında alınan kararı yürürlükten kaldırmamıştır. 2021 yılında alınan karar sadece Q4 dergilere uygulanacak, Q4 dergiler dışında kalan dergiler için ise 2019 tarihli karar dikkate alınacaktır.

2019 tarihinde alınan karara göre, yağmacı/şaibeli dergilere ilişkin bu düzenleme 7 Mart 2019 tarihinden sonra yayımlanmış makaleler için geçerlidir. Bu tarihten önce yayımlanmış makaleler için, bu kararın uygulanması mümkün değildir. Keza kanunlarda olduğu gibi, düzenleyici idari işlemin yürürlüğü ile ilgili genel kural da bir idari işlemin tamamlandığı anda yürürlüğe girmesi ve o andan itibaren geleceğe yönelik hüküm ve sonuç doğurmasıdır. Bu kural, hukuki güvenlik ve belirlilik ilkelerinin doğal bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ancak şu hususu vurgulamak gerekir. 2021 yılında alınan kararda, Q4 sınıfında yer alan, yağmacı/şaibeli dergilerde yayımlanan makalelerin yayın tarihine bakılmaksızın özgeçmiş ve eserler listesine ekleneceği ancak beyannamede kullanılamayacağı belirtilmiştir. Bu hüküm sadece Q4 dergiler için uygulanabilir bir hükümdür. 

Hangi dergilerin Q değeri alabildiği “Endeks, Q Bilgisi ve Impact Factor” başlıklı yazımızda detaylı olarak açıklanmıştır. Kısaca bahsetmek gerekirse sadece SCI-Expanded ve SSCI dergiler için Q4 değeri bulunabilir. Bu endeksler dışında yer alan endekslerde taranan dergilerin Q değeri bulunmaz. Örneğin, Web of Science’de yer alan ve ESCI endeksinde taranan bir derginin Q değeri bulunmaz veya AHCI endeksinde taranan bir derginin Q değeri bulunmaz. Aynı zamanda TRDİZİN endeksinde taranan, ulusal ve uluslararası diğer endekslerde taranan dergilerin de Q değeri yoktur. 

Web of Science’de bir derginin Q değerine bakılırken, Rank by Journal Citation Indicator (JCI) değil, Rank by Journal Impact Factor dikkate alınmalıdır. ESCI ve AHCI endekslerinde taranan dergilerin Rank by Journal Citation Indicator (JCI) başlığı altında Q bilgisinin olması yanıltmamalıdır. ESCI ve AHCI endekslerinde taranan dergilerin Q değeri bulunmaz.

Dolayısıyla sadece SCI-E veya SSCI olup Q4 kategorisinde yer alan ve APC ücreti alan dergiler için yayım tarihine bakılmaksızın yağmacı, şaibeli dergi iddiası gündeme gelebilir. 

 7 Mart 2019 Tarihli Karara Göre Yağmacı Dergiler

15 Mart 2019 tarihinde alınan karara göre şu hususların varlığı durumunda bir dergi için yağmacı, şaibeli dergi iddiası gündeme gelecektir;

• Yayımlama için makale işleme ücreti (Article Processing Charge) ödenmesinin zorunlu tutulması,
• Makaleleri hızlı yayınlama sözü verilmesi ve yayınlanması,
• İlan ettiği konu dışında veya birbiriyle ilgisi olmayan birçok farklı alanda makalelere yer verilmesi,
• Yayın ilkeleri açıklamasının eksik olması,
• Yayın ilkelerinde açıkça makalelerde özgünlük, önem ve etki aranmadığının belirtilmesi,
• Yayınlanan araştırmanın telif hakkını saklama veya koruma politikası olmaması,
• Hakem sürecinin gerçekçi işletilmemesi,
• Hakem görüş ve önerilerinin yazar ile paylaşılmaması.

Burada, yayın için ücret talep eden tüm dergiler yağmacı dergi midir sorusu sorulabilir. Hayır değildir. Alınan ücretin Article Processing Charge (APC) ücreti olması gerekir. 

Bu bağlamda aşağıdaki dergiler doçentlik başvurusunda (beyannamede) kullanılabilir:

• Makale başvurusu sırasında -kabul/ret şartına bağlı olmaksızın- ücret alan dergiler,
• Abonelik usulü ile çalıştığı halde ilgili makaleyi açık erişimli yapmak için ücret talep eden dergiler,
• Makale basımı sürecinde yazarlardan herhangi bir ücret talep etmeyen dergiler

 7 Mart 2019 tarihinden önce yayımlanmış olan ve SCI-E/SSCI endekslerinde taranıp Q4 kategorisinde yer almayan, diğer ulusal-uluslararası endekslerde taranan dergiler için de yağmacı dergi iddiasında bulunulamaz. 

Örneğin, 2018 yılında yayımlanmış bir makale olduğunu varsayalım. Ve bu makalenin yayımlandığı dergi sadece DOAJ endeksinde taranıyor olsun. Bu dergi APC ücreti alsa bile bu dergi için yağmacı dergi iddiasında bulunulamaz. Çünkü hukuki güvenlik ve belirlilik ilkesi gereği, yapılan düzenleme yapıldığı andan itibaren hüküm ve sonuç doğurabilir. Geçmişe yürüyemez. Kaldı ki yapılan düzenlemede kararın geçmişe yönelik uygulanacağına ilişkin bir hüküm de bulunmamaktadır.

 30 Aralık 2021 Tarihli Karara Göre Yağmacı Dergiler

2021 tarihli karar, 2019 tarihli kararın aksine genel bir düzenleme değildir. Sadece Q4 sınıfında yer alan dergiler için uygulama alanı bulan, yayımlandığı tarihe bakılmaksızın uygulanacağı vurgulanan bir düzenlemedir.  Bu düzenlemede hangi dergilerin yağmacı dergi olduğu belirtilmemiş, hangi dergilerin yağmacı dergi olmadığı belirtilerek bunların dışında kalan dergilerin yağmacı dergi olduğu belirtilmiştir.

30 Aralık 2021 tarihinde alınan karara göre;

Yağmacı/şaibeli sayılmayan dergiler:

• WEB of Science’de Q1, Q2, Q3 sınıfında yer alan dergiler (Editöryal ve/veya basım süreçlerinde ücret talep eden veya etmeyen),
• WEB of Science’de Q4 sınıfında yer alıp editöryal (editorial processing charge) ve/veya basım sürecinde (article processing charge) ücret talep etmeyen dergiler,
• WEB of Science’de Q4 sınıfında yer alıp editöryal ve/veya basım süreçlerinde ücret talep etmekle birlikte sadece ilgili bilim alanı mensuplarının üye olabildiği bir branş derneğinin, üniversitenin, enstitünün veya bilimsel bir kurumun yayın organı olan ve 2010 yılı öncesinden itibaren basılmakta/yayınlanmakta olup abone usulü olarak çalışan ulusal/uluslararası dergiler,

 Yağmacı/Şaibeli sayılan dergiler:

• Yukarıdaki kriterlere uymayan Q4 dergiler.

Buna göre eğer bir dergi, Web of Science’de yer alan SCI-E veya SSCI endekslerinde taranan, Q1, Q2, Q3 kategorisinde yer alan bir dergi ise editöryal ve/veya basım süreçlerinde ücret alsa bile, yağmacı dergi olarak nitelendirilemez.

Bir dergi, Web of Science’de yer alan SCI-E veya SSCI endekslerinde taranan, Q4 kategorisinde yer alan bir dergi ise ve editöryal ve/veya basım süreçlerinde APC ücreti alsa bile, 

• Sadece ilgili bilim alanı mensuplarının üye olabildiği bir branş derneğinin, üniversitenin, enstitünün veya bilimsel bir kurumun yayın organı olan 
• 2010 yılı öncesinden itibaren basılmakta/yayınlanmakta olan
• Abone usulü olarak çalışan ulusal/uluslararası dergiler yağmacı dergi olarak nitelendirilemez.

Bir dergi, Web of Science’de yer alan SCI-E veya SSCI endekslerinde taranan, Q4 kategorisinde yer alan bir dergi ise editöryal ve/veya basım süreçlerinde ücret almıyorsa yağmacı dergi olarak nitelendirilemez.

Ancak; bir dergi, Web of Science’de yer alan SCI-E veya SSCI endekslerinde taranan, Q4 kategorisinde yer alan bir dergi ise ve editöryal ve/veya basım süreçlerinde APC ücreti alıyorsa, 

• Sadece ilgili bilim alanı mensuplarının üye olabildiği bir branş derneğinin, üniversitenin, enstitünün veya bilimsel bir kurumun yayın organı değilse 
• 2010 yılı sonrasında basılmaya/yayınlanmaya başlayan, 
• Abone usulü olarak çalışmayan ulusal/uluslararası dergiler yağmacı dergi olarak nitelendirilebilir.

Yağmacı Dergi Nasıl Anlaşılır

Yayın yapılan bir derginin yağmacı dergi olup olmadığına bakılırken öncelikle derginin endeksine bakılmalıdır. Eğer dergi Q4 bir dergi ise 2021 yılı YÖK kararında belirtildiği üzere yayının tarihine bakılmaksızın yağmacı dergi iddiası ile karşılaşılabileceği unutulmamalıdır. APC ücreti alan ve YÖK kararında belirtilen şartlara uyan dergi kapsamında yer alan bir yayın puanlanmamalıdır.

Eğer yayın yapılan dergi Q4 kapsamında değilse bu durumda 2019 tarihli YÖK kararı incelenmeli, belirtilen şartları taşıyan dergilerde yapılan yayınlar puanlanmamalıdır.

Yağmacı dergilerin bazı belirgin özellikleri vardır. Bu özellikleri taşıyan dergilerde yayın yapılırken çok dikkatli olunmalı, yapılmış bir yayın varsa puanlamak için dergi iyi araştırılmalıdır. Bu dergilerin belirgin özellikleri şunlardır:

• Editörler, Yayın Kurulu üyesi ve benzeri başlıklarda, alanında otorite olarak kabul edilen isimlere yer vererek prestijini arttırmaya çalıştığı halde bu isimlerin iznini almamak, 
• Baş Editör, editörler kurulu ve yayıncı kuruluşa ilişkin bilgileri açık şekilde yazmamak veya hiç yer vermemek, iletişim bilgilerini gizlemek,
• Amaç ve Kapsam, Yazım Kuralları ve dergiyi tanıtıcı diğer sayfalarda makalelerin gönderim, değerlendirme ve yayınlanma aşamalarıyla ilgili bilgileri açık şekilde beyan etmemek,
• Makale değerlendirme işlemlerini şeffaf şekilde açıklamamak, yazarların değerlendirme süreçlerini takip edebileceği sistemi oluşturmamak, hakem ve editör raporlarının içeriklerini paylaşmamak,
• Makale yükleme, değerlendirme, yayınlama ve benzeri konularda ücret talep edilip edilmediğini; ediliyorsa hangi aşamada, koşullarda, yöntemle ve miktarda olduğunu dergi web sayfasında ve makale yükleme ekranında açık ve net bir şekilde yazmamak ve makale gönderiminden önce bu koşulların yazarlar tarafından kabul edilip edilmediğini sormamak,
• Makalesini herhangi bir aşamada geri çekmek isteyen yazara makalesini iade etmemek, askıda bekletmek veya yazarın geri çekme talebine rağmen yayınlayarak bir anlamda makaleyi rehin almak,
• Yazarlardan alınacağı önceden ilan edilen ücretlerde, önceden ilan edilen indirim koşulları dışında “pazarlık” seçeneğini bırakmak,
• Makalelerin dış bağımsız hakemler tarafından değerlendirildiğini beyan etmemek, ve hakem listesini en geç yılda bir kez dergide ilan etmemek, 
• Makaleleri DOI numarası vermeden yayımlamak,
• Derginin dizinlendiği endeksleri yanıltıcı şekillerde beyan ederek avantaj sağlamaya çalışmak ve yazarları yanlış yönlendirmek,
• Derginin dizinlendiği endeksleri sayıca fazla göstererek cazibe oluşturmak amacıyla akademik yayıncılıkta endeks olarak kabul edilmeyen sistemleri derginin dizinlendiği endeksler listesinde ilan etmek (Crossref, Google Akademik, Dergi Park vb.).
• Akademik yayıncılıkta önemi ve değeri olmayan endekslerde dizinlendikleri bilgisini öne çıkaracak şekilde verileri kullanmak (SCI-E veya SSCI’da indekslenmeyen dergi için Impact Factor hesaplaması yapmak ve yayınlamak gibi),
• Birbiriyle ilgisiz bilim dallarından ve çok farklı konulardan makale yayınlamak.

Yağmacı Dergilerde Yapılan Yayınlar Doçentlik Başvurusunda Kullanılabilir Mi?

Yağmacı dergi olarak nitelenebilecek bir dergide yapılan yayının doçentlik başvurusunda kullanılmaması gerekmektedir. Ancak bu yayınlar Doçentlik Bilgi Sistemindeki dosyaya yüklenecektir. Sadece puanlamamak ve beyannamede yer vermemek gerekmektedir.

Yağmacı dergi olduğu bilinmeyerek bir yayının puanlanması durumunda, uygulamada ÜAK tarafından “Akademik atama ve yükseltmelere ilişkin başvurularda bilimsel araştırma ve yayınlara ilişkin yanlış veya yanıltıcı beyanda bulunmak” gerekçesi ile etik ihlal kararı verilmektedir. Bu durumda hem doçentlik başvurusu iptal edilmekte hem disiplin cezası gündeme gelebilmekte hem de sonraki başvurularda etik ihlalde bulunulduğu belirtilen yayın puanlama dışı kalmaktadır.

Ancak ÜAK uygulaması hatalıdır. Çünkü ÜAK Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesinde hangi fiillerin etik ihlal oluşturduğu sayılmış olup, yağmacı dergilerde yayın yapmak etik ihlal olarak sayılmamıştır. Anayasanın 38’inci maddesinde de yer alan kanunilik ilkesi gereğince, yaptırım uygulanmasını gerektiren fiilin ve bunun karşılığında uygulanacak yaptırımın, fiilin gerçekleşmesinden önce kanunda gösterilmiş olması zorunludur. Bu yapılmaksızın belirsiz bir kavrama bina edilen yaptırım ve bunun ağır sonuçları adalet duygusunu zedelemektedir.

Diğer yandan adayın yağmacı dergide yayın yaptığı gerekçesi ile etik komisyona sevk edilmesi ve etik inceleme yapılması da hukuka aykırılık oluşturmaktadır. ÜAK, Ankara 13. İdare Mahkemesinde görülmekte olan davada yaptığı savunmada etik komisyonunun yağmacı/şaibeli dergiler hakkında karar verme yetkisi bulunmadığını belirtmiştir. 

ÜAK yaptığı savunmada, “…etik komisyonunun “yağmacı/şaibeli dergiler” hakkında bir karar verme yetkisi bulunmamaktadır. Bu konudaki nihai karar doçentlik komisyonu tarafından verilmektedir. Bu konudaki nihai karar doçentlik komisyonu tarafından verilmektedir. …Etik komisyonu adayın eserleri hakkında Üniversitelerarası Kurul Başkanlığı Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Yönergesinin ilgili maddeleri uyarınca etik ihlal olup olmadığını incelemektedir. Etik Komisyonu bir derginin yağmacı/şaibeli olup olmadığını incelememektedir. Zira Yağmacı/Şaibeli dergilerin tespiti hususu Etik Yönergesi kapsamında Etik Komisyonu görevleri arasında olmadığı gibi ilgili Etik Yönergesinde bu konuda etik ihlal olarak nitelendirilen bir hüküm de bulunmamaktadır. Savunma dilekçemiz ekinde Üniversitelerarası Kurul Başkanlığı Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi sunulmuştur.

Söz konusu yönergeden incelendiğinde anlaşılacağı gibi bir derginin yağmacı/şaibeli olması hususu Etik Komisyonu tarafından verilecek bir karar değildir.” demek suretiyle bu hususu ikrar etmiştir.

Peki yağmacı dergide yapılan yayının hiçbir yaptırımı yok mudur? Tabi ki vardır. Bu yaptırım ilgili yayının beyannamede puanlanarak kullanılmamasıdır. Eğer buna aykırı olarak yağmacı dergide yapılan yayın puanlanmışsa, ilgili yayın puanlamaya dahil edilmeden aday değerlendirilmelidir. Bu durumda aday asgari koşulları sağlamıyorsa adayın başvurusu asgari koşulları sağlamadığı gerekçesi ile reddedilmelidir. Aday yağmacı dergide yapılan yayın puanı dikkate alınmadığında dahi asgari koşulları sağlıyorsa başvurusu reddedilmemelidir.  Asgari koşulları sağlamadığı gerekçesi ile başvurusu reddedilen aday için disiplin cezası gündeme gelmeyecektir. 

Yağmacı Dergiler Listesi

Üniversitelerarası kurul veya yükseköğretim kurulu tarafından yayımlanmış resmi herhangi bir yağmacı dergi listesi bulunmamaktadır. Bu durum belirsizliği arttırmakta, sübjektif kararlar verilmesine yol açmaktadır. 

Uygulamada her ne kadar resmiyeti olmasa da https://beallslist.net/ linki üzerinden erişilebilen “Beall’s Lıst Of Potentıal Predatory Journals And Publıshers” başlığı altında muhtemel yağmacı dergiler listelenmiştir. Bazı durumlarda bu listede yer alan dergilerin doğrudan yağmacı dergi olarak nitelendirildiği olmaktadır. Ancak bu listede yer almayan dergilerin de yağmacı dergi olabileceği ve tek başına bu listede yer almıyor olmanın yağmacı dergi iddiası ile karşılaşmamayı garantilediği düşünülmemelidir.