Akademik Çalışmalarda Endeks, Çeyreklik, Etki

Doçentlik başvuru sürecinde ve yayın yaparken sıkça karşımıza çıkan endeks, çeyreklik (Q değeri) ve etki faktörün (ımpact factor) ne oldukları bu yazımızda yer almaktadır.

Akademik Dergi Endeksi

Kelime anlamı olarak endeks, Fransızca ve İngilizce “ındex” sözcüğünden türetilmiş olup, dizin, gösterge, cetvel gibi anlamlara gelir. Dergiler aldıkları atıf sayıları, yayın yaparken aradıkları şartlar, yayın süresi, etki faktörleri gibi belirli kriterlere göre değerlendirilir, belirli aralık ve yöntemlerle bazı veri tabanlarında yayınlanırlar. Bu durum hem dergilerin hem de makalelerin sınıflandırılmasında ve tek bir merkezden erişilebilmesinde fayda sağlar.

Endeks bilgisinde en önemli kriter derginin ve makalenin almış olduğu atıf sayılarıdır. Çünkü güçlü bir endekste yer alabilmek için, atıf sayılarının yüksek olması gerekmekte, atıf sayılarının yüksek olması için de nitelikli içeriğe sahip, alanına katkı sunan yayınlar yapmak gerekmektedir. Bu durum da kaliteli ve bilimsel performansı yüksek olan dergilerin, genel kabul gören, güçlü olarak nitelenen endekslerde yer almasını, zayıf olan, niteliksiz yayınlar yapan dergilerin ise bu endekslerden dışlanarak bilimsel değeri olmayan yayınların üretilmesine engel olur.

Dergilerin yayın yapmış olduğu alanın sosyal bilimler, sağlık bilimleri veya mimarlık-mühendislik gibi alanlar olmasına göre kabul gören endeksler değişebilmektedir. 

Bu doğrultuda, doçentlik başvurularında da endeks bilgisine özel önem verilmiş, SSCI, SCI, SCI-Expanded ve AHCI dergilerde veya bazı alanlarda ULAKBİM TRDİZİN endekslerde taranan dergilerde yayın yapma şartı getirilmiştir. Ayrıca alan endeksi gibi kavramlar kullanılarak bazı temel alanlar için özel endeksler belirlenmiş ve yayın yapılan dergilerin bu endekslerde taranıyor olmalarını şart koşmuştur.

Yayın yaparken veya doçentlik başvurularında en çok karşımıza çıkan endeksler, Science Citation Index (SCI), Science Citation Index Expanded (SCIE), Social Science Citation Index (SSCI), Arts & Humanities Citation Endeks (AHCI), Emerging Sources Citation Endeks (ESCI), Alan Endeksleri, Scopus, DOAJ, ULAKBİM TRDİZİN gibi endekslerdir.  

Bu endekslerden Science Citation Index (SCI), Science Citation Index Expanded (SCIE), Social Science Citation Index (SSCI), Arts & Humanities Citation Endeks (AHCI) ve Emerging Sources Citation Endeks (ESCI) endeksleri Web of Science olarak bilinen veri tabanında yer alırken diğer endeksler için ayrı veri tabanları bulunmaktadır. Aşağıda bu indekslere ilişkin bilgiler verilecektir. 

a-Institute for Scientific Information (ISI) Endeksleri-(WEB of SCİENCE)

Üniversitelerarası kurul tarafından ISI Endeksler (Institute for Scientific Information) olarak yer verilen ve Web of Science üzerinde yer alan bu endeksler ilk olarak, 1958 yılında Dr. Eugene GARFIELD tarafından kurulmuş ve daha sonra (1992’de) Thomson Yayın Grubuna geçmiştir. 180’e yakın farklı disiplinde yaklaşık 12.000 dergiye bu veri tabanı üzerinden erişilebilmektedir. Web of Science kapsamlı bir atıf araştırması imkânı sağlayan, dergi adıyla arama için de kullanılabilen, çevrimiçi abonelikle erişilebilen, bilimsel atıf indeksleme hizmeti olarak tanımlanmaktadır. Dergilere ait etki değerlerine veya çeyreklik sınıflarına da Web of Science veri tabanından erişilebilir.  Web of Science’ın içerik odak noktası; yaşam bilimleri, biyomedikal bilimler, mühendislik, sosyal bilimler, sanat ve beşerî bilimlerdir. 

Web of Science’da yer alan endekslerden SCI endeksi 2020 yılında, SCI Expanded endeksi ile çok benzer ve ortak kriterlere sahip olduğu için kaldırılarak sadece SCI Expanded endeksi bugün için devam etmektedir.

– Science Citation Index–Expanded (SCI-Expanded)

Fen Bilimleri alanlarında yayın yapan dergilerin tarandığı multidisipliner bir indekstir. Taranan dergi içeriklerine 1945 yılından itibaren ulaşılabilmektedir. Sağlık Bilimleri ile Fen Bilimleri ve Matematik Temel alanlarında yapılan yayınlar için bu endeks kullanılmaktadır. Ziraat, Astronomi, Biyokimya, Biyoloji, Biyoteknoloji, Kimya, Bilgisayar, Nöroloji, Onkoloji, Pediatri, Farmakoloji, Fizik, Bitki Bilimleri, Psikiyatri, Malzeme Bilimi, Matematik, Tıp, Cerrahi, Veteriner Bilimleri ve Zooloji alanlarında yayın yapan dergi içeriklerine abonelik durumlarına göre bu endekste yer verilmektedir. Bu endekste taranan dergiler yıl içerisinde almış oldukları atıf sayılarına göre etki faktörü açıklar.

-Social Sciences Citation Index (SSCI) 

Antropoloji, Tarih, Endüstriyel İlişkiler, Hukuk, Dilbilim, Felsefe, Psikoloji, Siyasal Bilimler, Halk Sağlığı, Sosyal yayınlar, Sosyal Yaşam, Sosyoloji, şehir çalışmaları, kadınlarla ilgili Çalışmalar ve Psikiyatri gibi sosyal bilimler alanında yayın yapan dergi içeriklerine bu endekste yer verilmektedir. Bu endekste taranan dergiler yıl içerisinde almış oldukları atıf sayılarına göre etki faktörü açıklar.

-Arts and Humanities Citation Index (AHCI)

Arkeoloji, Mimarlık, Sanat, Asya Çalışmaları, Klasikler, Dans, Folklor, Tarih, Dilbilim, Edebi Derlemeler, Edebiyat, Müzik, Felsefe, Şiir, Radyo-Televizyon-Film, Din, Dil ve Tiyatro gibi sanat ve insan bilimleri alanlarında yayın yapan dergiler bu endekste yer almaktadır. Bu endekste taranan dergiler sanat ve beşerî bilimler alanında atıf almak diğer bilim alanlarına göre oldukça zor olduğu için yıl içerisinde almış oldukları atıf sayılarına göre etki faktörü açıklanmaz.

-Emerging Sources Citation Index (ESCI)

Science Citation Index Expanded (SCI-Expanded), Social Sciences Citation Index (SSCI), Arts & Humanities Citation Index (AHCI) gibi endekslerde taranmaya aday olan dergilerin yer aldığı endekstir. 2015 yılında aktive edilmiştir. SCI-E, SSCI veya AHCI endekslerine göre, daha basit kriterler aranan bu endekste, diğer endekslere göre çok daha fazla dergi yer almaktadır.

b-Scopus

Web of Science’de yer alan endekslerden sonra en çok bilinen endeks olan Scopus, dergilere ilişkin istatistiksel veriler içeren bir endekstir. Sosyal ve beşeri Bilimler temel alanından doçentlik başvurusu yapan adaylar için Scopus, alan indeksi olarak kabul edilmekte ve diğer uluslararası indekslere göre daha yüksek puan getirmektedir.

c-Directory Open Access Journals (DOAJ)

Hakemli ve açık erişim olan dergileri bir araya getirmek için faaliyet göstermeye başlayan Directory Open Access Journals (DOAJ), hem açık erişim makalelere erişimi hem de verilerin serbestçe (atıf göstererek) kullanılmasını sağlayan dergi endeksidir. Directory Open Access Journals (DOAJ), 2003 yılında İsveç’te bulunan Lund Üniversitesi’nde 300 açık erişim dergi ile faaliyet göstermeye başlamış olup günümüzde teknoloji, tıp, sosyal ve beşerî bilimleri kapsayan 12.000 dergiyi endekslemektedir.

d-ULAKBİM (TRDİZİN)

TRDİZİN, (eski adıyla Ulusal Veri Tabanları-UVT) Fen ve Sosyal Bilimler konu alanlarındaki ulusal, hakemli, bilimsel dergilerdeki makaleler ile TÜBİTAK Projelerinin bibliyografik/tam metin bilgilerinin yer aldığı, web sayfası üzerinden taranabilen ulusal atıf dizinidir. TRDİZİN hizmeti, TÜBİTAK ULAKBİM tarafından sağlanmaktadır.

Bu noktada yaygın olarak yanlış bilinen bir hususu aydınlatmak gerekir. Dergi Park ile TRDİZİN aynı şey değildir. Bir derginin Dergi Parkta yer alıyor olması TRDİZİN olduğu anlamına gelmez. Hem TRDİZİN hem de Dergi Park, TÜBİTAK ULAKBİM’in ulusal yayınlarla ilgili hizmetidir.

Dergi Park, bir dizin değildir. Türkiye adresli, akademik ve hakemli olduğunu beyan eden tüm dergiler için elektronik ortamda barındırma ve editöryal süreç yönetimi sağlayan bir alt yapı hizmetidir.

Dergi Park kapsamında TRDİZİN, Web of Science, Scopus, DOAJ ve diğer ulusal/uluslararası dizinlerde veya platformlarda yer alan dergilerin yanı sıra henüz hiçbir dizinde yer almayan, yayın hayatına yeni başlamış dergiler de bulunmaktadır. TRDİZİN ise, Ulusal Atıf Dizini ’dir. Ek olarak, TÜBİTAK tarafından desteklenen projeler de TRDİZİN’de yer almaktadır.

ÜAK tarafından birçok bilim alanı için TRDİZİN endeksinde taranan derilerde yayın yapma şartı bulunmaktadır. Bu şartı sağlamak için, derginin Dergi Parkta yer alması yeterli olmayıp, yayın yapılan derginin yayının yapıldığı yıl TRDİZİN endeksinde taranması gerekir. 

Alan Endeksi

ÜAK tarafından yayınlanan doçentlik kriterlerinde bazı temel alanlar için ISI endeksleri, TRDİZİN, diğer uluslararası endeksler dışında, alan indeksi olarak kabul edilen bazı endeksler belirlenmiş, bu endekslerde taranan dergilerde yapılan yayınlara daha yüksek puan verilmiştir.

Eğitim Bilimleri, Mimarlık, Planlama ve Tasarım, Sosyal, Beşerî ve İdari Bilimler ve Spor Bilimleri Temel Alanlarında, alan endekslerinin neler olduğu belirtilmiş ve özel olarak bu endekslerde taranan dergilerde yapılan yayınlara daha yüksek puan verilmiştir. 

Mühendislik, Sağlık Bilimleri ve Ziraat, Orman ve Su Ürünleri gibi temel alanlarında ise hangi endekslerin uluslararası alan endeksi olduğuna dair herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Bu kapsamda bazı üniversite senatoları tarafından uluslararası alan endekslerinin hangileri olduğuna ilişkin karar alınmıştır. Fakat doçentlik başvurusu değerlendirme sürecinde doçent adayı ile jüri üyesinin farklı üniversitelerin akademik kadrosunda olması uluslararası alan endeksleri konusunda karışıklık yaşanmasına neden olmaktadır.

a- Eğitim Bilimleri Temel Alanında alan endeksi olarak kabul edilen endeksler şunlardır:

• Isı Database’e giren eğitimle ilgili endeksler, 
• Australian Education Index, 
• British Education Index, 
• Journals Indexed in ERIC, 
• Education Full Text (H. W. Wilson) Database Covarage List

b- Mimarlık, Planlama ve Tasarım Temel Alanında alan endeksi olarak kabul edilen endeksler şunlardır:

• The Avery Index to Architectural Periodicals, 
• DAAI (Design and Applied Arts Index), 
• Art Index (Art Research Database, EBSCO), 
• ICONDA (The International Construction Database), 
• Ergonomics Abstracts (Ergo-Abs)

c- Sosyal Beşeri ve İdari Bilimler Temel Alanında alan endeksi olarak kabul edilen endeksler şunlardır:

• ISI Database’e giren ilgili endeksler
• SCOPUS

d- Spor Bilimleri Temel Alanında alan endeksi olarak kabul edilen endeksler şunlardır:

• Isı Database’e giren eğitim/spor bilim alanıyla ilgili endeksler (ESCI her ne kadar Web Of Science’da yer alsa da ÜAK, spor bilimleri temel alanında ESCI endeksini alan endeksi olarak kabul etmemektedir.)
• Australian Education Index, 
• British Education Index, 
• Journals Indexed in ERIC, 
• Education Full Text (H. W. Wilson) Database Covarage List

 Dergilerin Q (Çeyreklik) Değerleri

İngilizce Quarter (Çeyrek) kelimesinin ilk harfi olarak kullanılan Q (Çeyreklik) değeri, ISI Endeksleri (Web of Science’da yer alan SCI-E, SSCI) için kullanılan bir değer olup, dergilerin etki faktörlerine, atıf sayılarına bağlı olarak sınıflandırmalarını gösteren ifadedir. 

ISI Endekslerinde taranan dergiler atıf sayılarına ve etki faktörlerine göre, Q1, Q2, Q3 ve Q4 olarak sınıflandırılmıştır. En iyi etki faktörüne sahip olan ve toplam dergiler içerisinde ilk %25’lik dilime giren dergiler Q1, ikinci %25’lik dilime giren dergiler Q2, üçüncü %25’lik dilime giren dergiler Q3 ve son dilimde yer alan dergiler ise Q4 olarak sınıflandırılır. 

Q1, Q2, Q3 sınıfında yer alan dergilerde yayın yapmak oldukça uzun ve detaylı kriterlerin arandığı bir süreçtir. Dolayısıyla bu sınıfta yayın yapılması doçentlik başvurularında, adayın yayınlarının niteliği açısından olumlu etkiye sahiptir. 

Ancak Yükseköğretim Genel Kurulu tarafından 30.12.2021 tarihinde alınan karar gereğince, editöryal ve/veya basım süreçlerinde ücret talep eden ve bazı şartları (Yağmacı dergilerle ilgili hususlara başka bir yazımızda detaylı olarak yer verilmiştir.) sağlamayan Q4 sınıfında yer alan dergilerde yapılan yayınlar yağmacı (şaibeli dergi) dergi oldukları gerekçesi ile etik ihlal iddiasıyla karşılaşabilmektedir.

Bir derginin birden fazla alanda yayın yapıyor olması durumunda bu alanların herbiri için ayrı Q değeri olabilir. Yayın hangi alandan yapılmışsa, o alandaki Q değeri esas alınmalıdır. Örneğin, sağlık bilimlerinde yayın yapan bir dergi bu alanda Q3 iken, aynı anda biyoloji alanında da yayın yapabilir ve buradaki Q sınıflandırması Q4 olabilir. DBS verileri girilirken bu hususa dikkat edilmelidir. 

SCI-E ve SSCI dışındaki endekslerde Q değeri bulunmaz veya bulunsa bile bir anlam ifade etmez. Çünkü yukarıda da açıklandığı üzere buradaki çeyreklik dilim Web of Science’da taranan toplam dergi sayısının dilimlerini göstermektedir. Örneğin, sadece TRDİZİN endeksinde taranan bir derginin veya Indeks Copernicus, DRJI gibi sadece diğer uluslararası endekslerde taranan dergilerin Q değeri olmaz.

 Etki Faktörü nedir, Nasıl Hesaplanır?

Yukarıda sıklıkla değindiğimiz ve doçentlik başvuru sürecinde de karşımıza çıkan etki faktörü veya impact faktör, dergide yayımlanan makalelerin atıf ortalaması olarak tanımlanabilir. Burada dikkate alınan süre dergiye ait son 2 yılda yapılan yayınlar ve bunların almış olduğu atıf sayılarıdır. Örneğin bir derginin 2020 yılına ait etki faktörü hesaplanırken, o dergide 2018 ve 2019 yıllarında yayımlanan makalelere gelen atıf sayısı, yine 2018 ve 2019 yıllarında yayımlanan makale sayısına bölünerek bulunur. 

Endeks ve Q Değerlerinde Dikkat Edilecek Hususlar

Endeks ve Q bilgisine ilişkin DBS’ye girilen verilerde hata yapılması, doçentlik başvurusunun etik ihlal sebebiyle reddine varan ağır sonuçlar doğurabilir. 

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, bir derginin endeksine bakılırken güncel endeks değil, makalenin yayımlandığı yılın endeksi önemlidir. Makale yayımlandığında o dergi SCI-E olmayabilir ancak daha sonra SCI-E endeksinde taranmaya başlamış olabilir. Bu durumda makalenin yayımlandığı tarih esas alınmalıdır. 

Bir makalenin hangi endekste tarandığına, makalenin yayımlandığı derginin endeks bilgisinden bakılmalıdır. Ancak burada yer alan bilgiler güncel olabilir/olmayabilir, hatalı veya yanıltıcı olabilir. Dolayısıyla sadece buradan yapılacak kontrol yeterli değildir. Derginin hangi endekste taranma iddiası varsa ilgili endeksten de dergi kontrol edilerek, endeks bilgisi teyit edilmelidir. Derginin endekste tarandığı yıllar özellikle dikkat edilmesi gereken noktadır. Örneğin dergi TRDİZİN endeksinde tarandığını iddia etmekteyse, TRDİZİN veri tabanına girilerek ilgili dergi bulunmalı, hangi yıllar arasında TRDİZİN endeksinde yer aldığı kontrol edilmelidir. 

Endeks bilgisi girilirken dikkat edilmesi gereken bir başka husus ise endeks zannedilerek girilen bazı veri tabanlarıdır. Bunlar sadece dijital kütüphane diyebileceğimiz, yayınlara ulaşmayı kolaylaştıran platformlardır. Google Scholar, Crossreff, Pubmed bu tür platformlara örnek olarak gösterilebilir. Aynı hata yayın kriterlerini ve standartlarını belirleyen ICMJE (International Committee of Medical Journal Editors) ile COPE (Committee on Publication Ethics)’un endeks olarak girilmesinde de yapılmaktadır. Bu komiteler endeks olmayıp, yapılacak yayınlarda yazarlar ve editörler için standart sağlamayı hedefleyen kurullardır.

Diğer yandan, bir temel alan için “Alan Endeksi” belirlenmiş ise girilen endeks türü seçilirken bu duruma da dikkat edilmelidir. Endeks türü alan endeksi olarak seçilmiş fakat dergi bu alan endekslerinden birinde taranmıyorsa, yanıltıcı beyan ve etik ihlal iddiası ile karşılaşılabilir. Çünkü girilen yanlış bilgi, o yayından alınabilecek puanı değiştirmektedir.

Q değeri girilirken dikkat edilecek en önemli nokta, SCI-E ve SSCI endeksinde taranan bir derginin Q4 olup olmadığıdır. Eğer makale yayımlandığı tarihte dergi Q4 sınıfında ise, derginin ücret politikası gözden geçirilmeli, şaibeli dergi iddiası ile karşılaşılabilecek bir durum varsa o yayın puanlanmamalıdır.